कक्ष्या नवमी  
 उचित लकार प्रयोगः -
१)  छात्राः  यूयं प्रश्नस्य उत्तरं  सम्यक् ----------------। ( जानन्तु, जानीत, जानीम)

२)  भक्ताः देवस्तुतिं आनन्देन --------------------( शृण्वन्तु, शृणुत , श्रूणवाम )

३.   खगः  सरोवरस्य  जलं -------------------      ( पिबेताम् , पिबेत् ,  पिबेयुः )

४.  छात्राः स्पर्धायां पारितोषिकं --------------( लभन्तु,  लभन्ताम् ,  लभेथाम् )

५.  वयं  मातृभूमिं  -----------------( वन्दन्ते,   वन्दध्वम् ,  वन्दामहे )

६.नित्यं त्वं प्रातः भगवन्तं ----------------( नमस्व , नम , नमताम्)

७. तौ सेवकौ क्षेत्रे कार्यं  ---------------( कुर्युः.  कुर्याताम्   कुर्यातम् )

८. प्रायः  अद्य  वृष्टिः   ---------------(  स्युः ,   स्याम्    स्यात् )

   कक्ष्या दशमी / नवमी 

   पत्रलेखनम् -

   भवती भार्गवी  -दशम्यां पठति । आगामिनि मार्च मासे भवत्याः प्रसिद्धपरिक्षा आयास्यति । तदर्थं पितरं प्रति      

    लिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयतु -

                                                                                                                         i)-------------------

      आदरणीयः ii-------------सादरं प्रणामाः ।

      अहमत्र iii--------------कृपया कुशलिनी  अस्मि । iv-----------मया भवान् मात्रा  भ्रात्रा सह कुशलः इति ।      

       भवता  ज्ञायते   यत् अस्मिन् वर्षे अहं दशम्यां  v-----------------अस्मि इति । अस्माकं विद्यालये  सर्वे 

       शिक्षकाः  कुशलाः । परीक्षार्थं vi-----------पाठान्  यथासमयं ते vii------------ । अतः पुनरावृत्तिः  अति 

       व्यवस्थितरूपेण   प्रचलन्ती  अस्ति । अन्यविषयैः  सह  अहं  संस्कृतम् अपि पठामि ।viii ------------

      अस्मिन् वर्षे मम   परिश्रमेण  फलितांशः उत्तमः  स्यात् इति अहं विश्वसिमि। ix-------------मम प्रणामान् 

        वदन्तु ।अपरं सर्वम् अपि कुशलम् एव । इत्थं भवतः  x--------------पुत्री भार्गवी । 

     

       ( पितृपादः, आज्ञाकारिणी, गुरुकुलतः, देव्याः, अतः,  समापयन्, निश्चितान् ,   चिन्त्यते, पठन्ती, मात्रे )

    अनुच्छेदं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत -

    बालः अष्ठावक्रः मित्रैः सह क्रीडित्वा गृहं प्रत्यावृत्तः ।स जननीम् अपृच्छत् - मातः क्व आस्ते मम पिता इति ।

   सा अवदत् तव पिता राजर्षेः जनकस्य सभां विद्वद्भिः सह  शास्त्रार्थाय  गतोऽस्ति । किन्तु  अधुना यावत्  न            प्रतिनिवृत्तः । अहम् अपि चिन्तातुरा अस्मि । इदं निशम्य अष्टावक्रः प्रत्यवदत् जननि !अलं चिन्तया श्वः प्रभाते एव 

   अहं राजसभां गत्वा ज्ञास्यामि का वार्ता इति । 

 १) एकपदेन उत्तरम् 

  i)   प्रभाते एव कुत्र  गच्छामि इति अष्टावक्रः वदति ?

 ii)  बालः अष्टावक्रः कैः सः क्रीडति स्म ?

 iii)  शास्त्रार्थः  कस्य  सभायाम्  आसीत् ?

 iv)   अष्टावक्रं काम्  अपृच्छत् ?

 v)     कः मित्रैः सह  क्रीडति स्म ?

 vi)    अष्टावक्रस्य पिता कैः सह  शास्त्रार्थाय  सभां  गतः आसीत् ?

 यथानिर्देशम्  उत्तरं लिखत - 

 i) वृद्धः अस्य  किं विलोमपदम्  अनुच्छेदे अस्ति ?

ii)   ज्ञास्यामि  इति क्रियायाः कर्तृपदं किम् ?

iii)  राजर्षेः  अस्य  किं  विशेष्यम्  अनुच्छेदे अस्ति ?

iv)   प्रतिनिवृत्तः  अस्य  किं समनार्थकपदमनुच्छेदे अस्ति ?

v)     अहम्  अपि चिन्तातुरा  अत्र  अहम् इति पदं कस्यै  प्रयुक्तम् ? 

vi)    श्रुत्वा  इत्यस्य  अर्थः ---------------- ( गत्वा   /  निशम्य )

उत्तराणि
 १) राजसभाम्   २ मैत्रैः   ३. जनकस्य  ४) जननी ५) अष्टावक्रः ६) विद्वद्भिः

 यथानिर्देशम् -
बालः      अष्टावक्रः      जनकस्य ,   प्रत्यागतः    मात्रे ,   निशम्य 

                                               ॥   न धर्मवृद्धेषु  वयः समीकक्ष्यते   ॥        

व्याकरणांशाः 

पर्यायवाचकाः - 

वयः               =          आयुः 

प्रत्यावृत्तः       =          प्रत्यागतः 

जननीम्         =         मातरम् 

क्व                 =         कुत्र

आस्ते             =       अस्ति 

जातः               =      पुत्र

निशम्य           =      श्रुत्वा

विधेहि              =     कुरु 

क्षिप्रम्             =      शीघ्रम् 

अन्योन्यम्        =      परस्परम् 

 उपहासः         =      अवमाननम् 

 भैषीः              =      बिभेहि 

निराकरः         =       आकाररहितः 

विलोमपदानि 

मित्रैः           x         शत्रुभिः 

विद्वद्भिः       x        मूर्खैः 

प्रभाते           x       सायम् 

सुलभः           x      दुर्लभः 

सविनयम्        x     अविनयम् 

तारस्वरेण        x      मन्दस्वरेण 

 उच्चैः              x     नीचैः 

हसन्तम्            x   रुदन्तम् 

नित्यः                x    अनित्यः 

निराकारः            x    साकारः 

वक्रः                     x    सरलः
 शब्दाः  प्रकृतिः  प्रत्ययः च 
गतः         =          गम्   + क्त
निवृत्तः      =          नि वृ+ क्तः
हसितम्     =         हस् + क्त
पश्यन्तः     =        दृश् + शतृ
जाताः        =        जन् + क्त
श्रुतम्        =         श्रु +क्त
दत्तवान्      =        दा + क्तवतु

विशेषणम्                               विशेष्यम् 
बालः                                   अष्टावक्रः
राजर्षेः                                  जनकस्य
विलक्षणप्रतिभासम्पन्नः            अष्टावक्रः
शास्त्रपारङ्गतः                       अष्टावक्रः
अनुमतः                               अष्टावक्रः      

  सभास्थिताः                          पण्डिताः
  पश्यन्तः                                ते( पण्डिताः)
सब्दाः                                    विद्वांसः
मिथ्याज्ञानगर्वितान्                    एतान्
निराकारः ;                              आत्मा
निर्लेपः                                आत्मा
मित्यः                                   आत्मा

प्रसङ्गानुसारम् आर्थः 
धर्मवृद्धेषु     वयः        =         पयः                हयः        आयुः
 इदं  निशम्य  सा       =       प्रशाम्य             श्रुत्वा       आगम्य
तव उपहासः             =       अतिहासः          प्रशंसा      अनादरः
आशंकां  मा  विधेहि   =       कुरु                भूदेवी         विधाय
अन्योन्यम्  पश्यन्तः     =       प्रत्येकम्         परस्परम्     पामाण्यम्
अस्थिरुधिरमांस           =       रक्तम्          बधिरम्         प्रदरम्
आत्मा शरीरस्य  अध्यक्षः  =    परीक्षा           अदक्षः          नियन्त्रकः

उत्तरम्   १) आयुः    २)   श्रुत्वा ३)   अनादरः ४) कुरु ५) परस्परम्  ६)  रक्तम् ७)  नियन्त्रकः

सर्वेषां  छात्राणाम्  अस्मिन् पुटे  हार्दं स्वागतं  करोमि।  बहुदिनानन्तरं  इमं पुटम् उद्घाटयन् अस्मि ।
अग्रे अस्मिन् पुटे नवमी   दशमी द्वादशी  कक्ष्याणां  कृते यथावकाशं  कानिचन अभ्यासपत्राणि  स्थापयामि ।
छात्राः  आवश्यकं चेत्  तत्  द्रष्टुं प्रभवेयुः ।

कक्ष्या  नवमी  -

 अनुप्रयुक्तव्याकरणभागे  उचितविभक्त्याश्रिता अभ्यासपत्रिका 

 1) कोष्टकाश्रितपदानि समाश्रित्य  उचितां विभक्तिं पूरयत-     

 i)     राजन् ------------द्रष्टुं  दक्षिणदेशात्  आगतोऽस्मि ।(     भवतः ,   भवान्,     भवन्तम्     भवति  )

ii)    भवतः सभायाम्  अनेके ---------------विराजन्ते ।      (   विदुषः ,   विद्वासं,       विद्वांसः,  विद्वद्भ्यः )

iii)   अभिवर्धतां   -------------तवानुरागः   ।                     (  विद्वांसः,     विद्वत्सु,  विदुषाम्,    विदुषा    )   
     
iv)    विद्वन्  अहम्  -------------तोषयितुम् इच्छामि ।        ( आत्मनः,    आत्मनि,   आत्मानं     आत्मना )

v)     कुतः  आगमनं  -------------इति  राजा भोजः  कविम् अपृच्छत् ।( भवान्,  भवताम् ,  भवतोः   भवन्तं ) 

vi)    --------------नाम  किम् इति  आचार्यः  अपृच्छत्          (  भवान्    भवत्सु,  भवत्याः    भवते )

vii)   आत्मानम्  --------------एव  उद्धरेत् इति  भगवद्गीता अवदत् ( आत्मनि,  आत्मा ,  आत्मना ,  आत्मभ्यः )

viii)   साधवः  -------------आनन्दानुभूतिं  पश्यन्ति ।          ( आत्मनि   आत्मना   आत्मनः   आम्तभिः )

ix)     ------------किमर्थं  शोचयन्ति  इति प्रतापः भिल्लान् पृच्छति ( भवान्,  भवन्तः   भवत्सु  भवते )

x  ) अग्रे  -------------बालकस्य  धावनम्  अवलोकय ।      ( गच्छताम् ,  गच्छतः  गच्छत्सु    गच्छन् )

   ( सतां विधेयः   बोडे )